21 آزر نهضتی‌-نین یارانماسی

21 آذر نهضتی‌-نین یارانماسی- دوکتور محمدتقی زهتابی

21 آذر نهضتیندن 30 ایل کئچدی، بو نهضت ایکینجی دونیا محاربه‏سیندن سونرا عموما ایران آزادلیق حرکاتی خصوصا ملی آزادلیق حرکتی‏نین ذیروه‏سیدیر. بو حرکت علیهینه ایستر داخل و ایستر خارجده تجزیه‏طلب آدلاندیریب و بیگانه‏لر الیله یارانمیش بیر حرکت گؤسترسه‏لرده، 21 آذر نهضتی مشروطه‏دن1324نجو ایله قدر ایران آزادلیق حرکاتینین تمامیله، طبیعی و لازمی بیر نتیجه لی ایدی، بونا گؤره‏ده هئچ بیر خارجی ال واسطه‏سیله یارانمیشدی، بو حرکت او دؤوردن اجتماعی حادثه‏لری قوجاغیندا تدریجله و طبیعی حالدا و خلق حرکتینین ایسته‏یی و اراده‏سی ‏ایلهیاراندی. بو مسئله‏لری ایشیقلاندیرماق اوچون 21 آذر نهضتینین مختلف جهتلرینه دقت ائتمک لازیمدیرـ

ـ 21 آذر نهضتی نئجه یاراندی؟

ـ 1289 – نجو ایل اتابک پارکی جنایتی‏ایله ارتجاع غلبه چالمیش دموکراتیک مشروطه انقلابینی بوغدو و اونون قهرمانلارینی تدریجله مختلف یئرلرده آرادان آپاردی. لاکن آزادلیق فیکری و آزادیخواهلار آرادان گئتمه‏دی. بونلار یئنی شرایط و فرصت آختاریردیلار تا قانون اساسی و مشروطه‏نی یئنی‏دن دیرچلدیب دموکراتیک انقلابی تماملاسینلار. 1299 نجو ایلده بو فرصت یاراندی چونکو تزار روسیه ایرانین سیاست صحنه‏سیندن چیخمیشدی. اساسا مشروطه انقلابی اشتراکچیلارینین رهبرلیگی آلتیندا تبریزده خیابانی قیامی، گیلاندا جنگل نهضتی، خراساندا ایسه کلنل محمدتقی‏خان قیامی باش وئردی. بو حرکتلرده ارتجاع طرفیندن یاتیریلدی، لاکن گئنه‏ده نه مترقی فیکیرلر بوغولدو و نه‏ده تمام آزادی‏خواهلار محو اولدو. رضاشاه ناقص قانون اساسیه ال آپاریب اونو روحسوز بیر کالبده چئویردی آزادیخواهلارا گؤرونمه‏میش دیوان توتدو و بیر سیراسینی زنداندا اؤلدوردو. ایرانین آزادیخواه قوه‏لری رضاشاهین سیماسیندا مشروطه جیلدینه گیرمیش بیر دیکتاتورون نئجه انگلیس‏لر طرفیندن یارانیب ایران خلقلرینه تحویل ائدیلمه‌سینی بوتون وارلیقلاریله لمس ائتدیلر. ایکینجی دونیا محاربه‏سی باشلاندی و شهریور حادثه‏سینده ایرانی‏دا احاطه ائتدی. انگلیس‏لی‏لر رضاشاهی گتیردیکلری‏کیمی آپاردیلار. ارتجاع ضعیفله‏دی لاکن ارتجاعه دستگاهی ال دییلمه‏میش قالدی. آزادیخواهلار زندانلاردان چیخدیلار. سورگوندن قایتدیلر. ایران آزادلیق حرکاتینین مرحله‏سی باشلاندی. بو حرکتین باشیندا یئنده مشروطه انقلابی و 1299 نجو ایل حرکتلرینین اشتراکچیلاری دایانیردیلار. اجتماعی حرکت گوجلندی و حزبلر فعالیته باشلادیلار خلق حرکتیله برابر یواسی ساغلام قالمیش ارتجاع‏دا فعالیتدن ال گؤتورموش چوخ آشکار شکیلده مترقی قوه‏لرخطابا دئییردی :«قوی متفقلر قوه‏لرینی آپارسینلار، اوندا بیز سیزه آزادلیق و دموکراتیک نه اولدوغونو گؤستره‏ریک» پیشه‏وری 1324 آذربایجان روزنامه‏سی 30 شهریور. آزادیخواهلار ایرانین فاشیزیم علیهینه غلبه‏ده اوینادیغی رولا بئل باغلاییر و دیکتاتورلوغون تازادان احیاسینا آز گمان ائدیردیلار.لاکن فاشیزیم ازیلیب و متفقلرین ایرانی تورک ائتمه‏سی یاخینلاشدیقدا کیریمیش ارتجاع آزادیخواه قوه‏لری قارشی جدی هجوما باشلادی.مرحوم پیشه‏وری 1324 نجو ایل شهریورین ـ 29 ندا بو حقده یازیردی : «تهران سریع قدملرله ارتجاع طرفه گئتمکده‏دیر باشیمیزا یونان خلقینین باشینا گلن اویونو گتیرمک فیکیرینده‏دیرلر. مجلس و دولت و مطبوعات ساتیلمیش خائن آداملارین الینه دوشموشدور. بونلار ویریب ییغیب، اؤز سیاستلرینی یئتیرمک ایسته‏ییرلر. آزادلیق، دموکراتیک نامینه چالیشدیقدا اولان قوه‏لرجوربه‏جور بهانه‏لر ایله بوغولوب تارومار ائدیلمکده‏دیر. رضاخاندان داها قابان، داها خشن بیر جلاد وجودا گتیرمک نقشه‏سی جدی صورتده موقع اجراعیه قویولموشدو. پیشه‏وری آذربایجان روزنامه‏سینده یازیردی » محاربه خاتمه تاپار-تاپماز اؤلکه‏میزده ارتجاعی عنصرلر باش قالدیریب ایگیرمی ایلیک استبداد و دیکتاتورلوق اصولونو دوباره دیریلتمه‏یه باشلامیشلار… بیز بیلمیریک آتلانتیک منشوری نه اولدو، پوتسدام کنفرانسینین رای‏لاری یئنه ایرانا شامل اولا بیلمه‏دی؟!اوندان علاوه منشور آتلانتیک بوتون دونیا ملتلرینه اوز مقدارتینی تامین ائتمک حقینی وئرمیشدیر. بیز آذربایجانلیلاردا بو حقدن استفاده ائدیب ایران‏دا خلقینده اؤز سرنوشتیمیزی تعیین ائدیب و وئردیگیمیز بؤیوک قربانلار بهاسینا الده ایدیلن قانون اساسینی دیریتمگ ایستیه‏ییریک. «پیشه‏وری آذربایجان روزنامه‏سی صحیفه 231. ایکینجی دونیا محاربه‏سیندن تازا مئیدانا آتیلمیش آمریکا امپریالیزمی‏دا ایرانین سیاست مئیدانا آت چاپماغا باشلادی. بو مسئله آزادیخواهلاری بتر نگران ائدیردی. چونکو اولار بیلیردیرکی، آمریکا طرفیندن‏ده حمایه اولان تازا دیکتاتورلوق داها خشن و داها گوبود اولاجاق‏دیر.ارتجاعین قاباغینی آلماق اوچون آزادیخواه قوه‏لر ایکینجی دونیا محاربه‏سی نتیجه‏سینده یارانمیش نسبتا مساعد فرصتی الدن وئره‏بیلمزدیلر. کئچمیش انقلابی سابقه‏لری و انقلابی زمینه جهتدن ارتجاعیله مقابله آذربایجاندان سوایی ایرانین آیری یئرینده ممکن دئیلدی. دئمک بئله بیر مقابله ایران آزادلیق حرکیتینین مشروطیه‏دن 1324 – نجی ایله انکشافینین طبیعی محصولدایدی. بو زامان انقلابی قوه‏لر ال- ال ال اوسته قویوب باخا بیلمزدیلر و بو ایشی محض آذربایجاندان باشلامالیدیلار.بو حقیقتی مرحوم پیشه‏ورینین 1324 – نجو ایل شهریورین 24 – نده تبریزین شیر و خورشید سالونداکی نطقوندا آچیق گؤرمک اولار او دئیردی : وضعیت ائله آغیر بیر حال آلدی کی، آرتیق تهراندا اوتوروب مقاله یازمادان نطق ائتمکدن بیر نتیجه اولا بیلمیه‏جگینی یقین ائتدیم. ناچار بیر ایل بوندان اول تبریزده اوزون – اوزادی بحث ائتدیگیمیز مسئله اطرافیندا دوشونمگه باشلادیم.بو چوخ ساده تدبیرایدی، منیم تبریز مسلکداشلاریمدان دئدیلر : آذربایجاندان باشلاماسی بورانی اصلاح ائتمه آذربایجان خلقینین اؤز گوجوایله بوردا ملی حکومت گتیرمه‏لییک، تهران ارتجاعین باشی استبدادین مرکزی‏دیر. بیر نئچه نوبه‏ده اوردان گؤز یوموب مستقیما بوردا ایش گؤرمه‏لییک. بو فیکرین حقیقتی او وقت نظریمده داها آشکار بیر صورتده جلوه ائتدی‏کی، دؤلتین مسئول مامورلاری ایله آذربایجان خلقینین تظلم و دادخواهلیق تلگرافلاری حقینده مذاکره ائتدیم. مثلا بیات دئدی : من رادیو واسطه‏سیله مراجعت ائتمیشم. آرتیق خلق عریضه و تلگراف واسطه‏سیله اؤزونه زحمت وئرمه‏مه‏لیدیر. صدر دئدی : بیر تلگراف اولماسین مین تلگراف اولسون من بو کیمی بوش سؤزلره جواب وئرمه‏یه‏جه‏یم. بو سؤزلرین آیری جوابی اولابیلمزدی، گرک خلقه مراجعت ائتمک. خلقین یومروغون گوجوایله آزادلیغی تامین ائتمک. بو شعارلار من تبریز آزادیخواهلارینین تکلیفی اوزه‏ره تهراندان آذربایجانا حرکت ائتدیم. پیشه‏وری 21 آذر روزنامه‏سی صحیفه 8.بئله بیر شرایطده 1324- نجو ایلین اوللریندن بیر سیرا آزادیخواهلار ایرانین مختلف یئرلریندن تبریزه گلیب شهریورین 12- سینده آذربایجان دموکرات فرقه‏سینی تشکیل ائتدیلر. بو فرقه‏نین مؤسسلری و قاباقجیل‏لارینین چوخو مشروطه انقلابی، خیابانی قیامی، جنگل نهضتی و 53 تفرین اشتراکچیلاری ایدیلر. بو شخصلردن آشاغیداکیلاری نمونه گؤسترمک اولار. حاجی عظیم‏خان (ستارخانین قارداشی)، نظام‏الدوله رفیعی (فرقه‏نین مؤسسلریندن و مشروطه انقلابی زمانی آذربایجان انجمنین عضوو).مستشارالدوله (مشروطه دورو آذربایجان انجمنین عضوو).میرجعفرپیشه‏وری(جنگل حرکاتینین فعال رهبرلریندن)، میرزه نوراله خان‏یکانی (مشروطه انقلابینین ان مشهور قهرمان مجاهد رهبرلریندن)نعمت آقاولی صمصام (مشروطه انقلابیندا ستارخان مجاهدلریندن) . مرندلی برهانی (خیابانی قیامی اشتراکچیلاریندان)، علی فطرت (شاعیر مشروطه آزادیخواهلاریندان). علی قهرمانی (ستارخان آتلیلارینین رئیسی و خیابانی قیامی انقلابچیسی). تقی شاهین (53 نفردن)، طسوجلو جمالی (مشروطه و خیابانی انقلابچیلاریندان). میرکاظم (مشروطه انقلابی مجاهدلریندن). جعفر ادیب و میر عبدالحسین فائقی (مشروطه و خیابانی قیامی معارفچی‏لریندن) و … بو شخصیلردن آذربایجانین بوتون شهرلری و قصبه و کندلریندن واریدی و فرقه‏نین اؤن سیرالاریندا گئدیردیلر.آزادلیق، مشروطه بوتون ایرانین یولوندا گئتمیش قیرخ ایللیک (1945- 1905) دؤیوشلر و مبارزه‏لرین اشتراکچیلارین طرفیندن یارانمیش بیر فرقه فقط اونون دوشمنلری طرفیندن بیگانه‏لر الیله یارانان فرقه آدلانا بیلر. بئله بیر فرقه آزادیخواه قوه‏لر طرفیندن قانون اساسینی دیریتمک، آزادلیق دموکراسی رولو حقوقلاری تامین ائتمک و دیکتاتورلوغون قاباغینی آلماق اوچون یارانا بیلردی.آذربایجان دموکرات فرقه‏سی بو ایش اوچون‏ده یارانمیشدی. بونو قید ائتمک لازم‏دیرکی، دونیانین هئچ بیر یئریندن و هئچ بیر زامان ائله انقلابی حرکت باش وئرمه‏میش و باشدا وئره‏بیلمزکی، خارجی ذی‏نفع قوه‏لر اؤز خیرلرینه اوندان استفاده ائتمه‏گه جان آتماسینلار. بئله خارجی جهدلر بیر حرکتین خلقی‏لیگی و اونون خلقی طرفیندن یارانماسینی خدشه‏دار ائده بیلمز. آذربایجان دموکرات فرقه‏سینین یارانماسی و 21 نهضتی‏ده بو قانوندان مستثنی دئیلدیر.ـ

ـ 21 آذر نهضتی نئجه یاراندی؟

ایرانین یوخاریدا گؤستردیگیمیز اجتماعی – سیاسی وضعیتی نظره آلاراق 1344-نجو ایل شهریور آیینین12 سینده فرقه‏نین 12 ماده‏دن عبارت اولان مراجعت نامه‏سی نشر اولوندو. بئله‏لیک‏ده آذربایجان دموکرات فرقه‏سینی تشکیل اولوب ایشه باشلادی. بو مراجعت‏نامه فرقه‏نین آذربایجان باره‏ده اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ملی احتیاجلاری اساسیندا شعارلار ایره‏لی سورودور. مراجعت‏نامه‏نین 48 نفر امضاء ائتمیشدی‏کی، بیر پاراسی سونرالار دالی چکیلدیلر. بیر آی کئچمه‏دن آذربایجان کارگر اتحادیه‏سی و حزب توده ایرانین آذربایجان و زنجان تشکیلاتیدا فرقه‏یه ملحق اولدولار، بئله‏لیکده آز بیر مدت عرضینده فرقه آذربایجانین ان قدرتلی و نفوذلو اجتماعی تشکیلاتینا چئوریلدی. بو مراجعت‏نامه و یا فرقه‏نین اساسی هدفلرین مرحوم پیشه‏ورینی 1325 – نجو ایل اردیبهشت آیینین 24 نده آذربایجانین شخصیت‏لری کنفراسیندا بئله خلاصه ائتمیشدی : «ایران داخیلینده ایرانین استقلال و تمامیت ارضی‏سینی مراعات ائتمک شرطیله اؤز داخلی ایشلریمیزی اؤز الیمیزه آلماق و اؤز ائویمیزی اؤز اداره‏میزایله اداره ائتمک اؤز آنا دیلیمیزده ملی فرهنگیمیزی مترقی و معاصر حالا سالماق» پیشه‏وری 21 آذر روزنامه‏سی صحیفه 30آذربایجانین آذربایجانلی الیله اداره اولما ایشینی فرقه قانون اساسینی بیر ستونی اولان ایالتی و ولایتی انجمن‏لری واسطه‏سیله حیاتا کئچیرمک ایستردی، بونا گؤره تهراندان بو انجمن لری تشکیل ائتمک طلبینی ایره‏لی سوردو، لاکن صدرالاشراف کابینه‏سی بو تکلیفی مهر آییندا رد ائتدی و آذربایجاندا جدی ترورا ال آتدی. بئله‏لیک‏له بیر داها معلوم اولدوکی، تهران آذربایجانین قانون حقینی دینج یولیله وئرمیه‏جکدیر. فرقه یارانمیش امکانی الدن وئره بیلمزدی بونا گؤره‏ده مستقل حرکت ائتمه‏لی‏دیر. «خلقیمیز سیاستده سردار ملینین تهرانا گلمه‏دن قاباق تعقیب ائتدیگی یول ایله گئتمه‏لی، اونا تقلید ائتمه‏لیدی». پیشه‏وری 21 آذر روزنامه‏سی صحیفه 149.بئله اولدوقدا فرقه ایالتی انجمن ایله کفایت‏لنیب قالا بیلمزدی. خلقین آرزولارینی حیاتا کئچیره‏ن تشکیلات لازم‏ایدی بو ایش اوچون خلق کنفرانسلاری یاراندی. خلقه مراجعت اولدو.خلق کنفرانسلاریندا اون مینلرجه امضایا مالک اولان قرارلا تهرانا منتظر اولمادا ملی آزادلیق تامین ائده‏ن مختاریت و ملی حکومت تشکیلاتی طلب ائده‏ن تصمیم نامه‏لر سئل کیمی آخیب تبریزه گلدی، فرقه‏میزایسه خلقیمیزین روحوندان قوپان بو بؤیوک نفسه لاقید قالا بیلمز و خلقی اؤز حالینا قویا بیلمزدی. اونا گؤره چوخ سریع بیر صورتده خلق کنفرانسلارین آرزولارینی عملی ائتمک و خلقین سسینین تمرکز وئرمک اوچون آبان آیینین ایگیرمی دوقوزوندا، اؤزونو مؤسسلر مجلیسی آدلاندیران، خلق ییغینجاغی یاراتدی.» پیشه‏وری 21 آذر روزنامه‏سی صحیفه 22ـ ـ240 نفر حدودوندا نماینده‏سی اولان و تبریزین شیر خورشید سالونوندا کئچیریلن بو ییغینجاق ملی حکومتین اساسینی قویدو و فوریتله ملی مجلسین چاغیریلماسی قرارینی قبول ائتدی. آذر آیینین بیرینجی یاییندا مجلسین انتخاباتی کئچیریلدی. بو زامانلار تهران حکومتی “بیاتی” تبریزه گؤندردی “بیات ” ایالتی انجمن گلجک مجلسین تصویب ائده‏جگی صورتده قبول ائتدی و بو ایشه دقت قازانمادان اؤتورایدی. فرقه اؤز ایشینه دوام ائتدی. 21 آذر گونو ملی مجلس آچیلدی و ملی حکومت قورولدو. رسمی دولت تشکیلاتی یاراتماق ایشیله مشغول اولماقلا برابر فرقه اؤز اساسینی محکم‏لندیرمک ایشیندن غافل ذئیلدی. بئله‏کی مهر آیینین دوقوزوندا فرقه‏نین بیرینجی کنکره‏سی تشکیل اولوب فرقه‏نین خط حرکتینین و مرامنامه‏سی تصدیق ائتدی. 1324- جو ایل آذرین اییرمی بیری خلقیمیزین تاریخینده ان هیجانلی گونلردن بیرایدی. بو گونه شاهید اولانلار بیلیرلرکی، بو گون بیر طرفدن ساعتین بناسیندا ملی مجل آچیلیر و او بیری طرفدن ایسه فدائی قوه‏لری طرفیندن محاصره اولونموش تبریز ارتشی‏نین فرماندهی سرتیب “درخشانی” ایله مذاکره دوام ائدیردی. تا اوردو قارداش قانی تؤکولمه‏دن تسلیم اولسون.ـ

فدائی قوه ‏لر نئجه یارانمیشدی؟

دئمک فرقه دولت تشکیلاتی یاراتماغا چالیشماقلا برابر بیلردی‏کی، تهران اردوسی تبریزده اولدوغو حالدا ملی حکومت ایش باشینا گله‏بیلمز بونا گؤره یارانان ملی حکومتین سلاحی آرخاسیندا حقینده‏ده دوشونور و فعالیت ائدیردی. بورادان اوخوجولارا بئله بیر سؤال میدانا گله‏بیلر. بو فدائی‏لر کیملرایدیلر؟ فدائی تشکیلاتی نئجه یاراندی؟1320 – نجو ایل شهریور آییندا رضاشاه قاچیب ایران اوردوسو داغیلاندا آذربایجان کندلرینین الینه چوخلو سلاح دوشدو و اربابلارلا کندلیلر آراسیندا توقوشمالار باشلاندی. بو توقوشمالار زمان کئچدیکجه شدتلنیردی و کندلیلر یایین اوللرینده حزب توده ایرانین آذربایجان ایالتی کمیته‏سینین تشبثوایله آذربایجان استاندارینین کفیلی آقای نیکخو کندلیلرین وئرمه‏لی اولدوغو بهره مالکانه باره‏ده بخشنامه صادر ائله‏دی. بو بخشنامه حزب توده ایرانین ایالتی کمیته‏سی طرفیندن تکثیر اولونوب بوتون کندلره گؤندریلدی. بو ایش اربابلا کندلی آراسینداکی توقوشمانی داها شدتلندیردی. بونون نتیجه‏سینده فرقه‏نین یارانماسی عرفه‏سینده آذربایجانین بوتون زندانلاری کندلیلرله دولوایدی. کندلیلرین حزب توده‏یه شکایتی او یئره چاتمیشدی‏کی، ـ1324 – نجو ایلین یاییندا حزب توده‏نین مرکزی کمیته‏سی اصفهانلی وکیل دادگستری “مرتضی راوندی” نی تبریزه گؤندریلمیشدی تا زندان اولموش کندلیلردن محکمه‏لرده مدافعه ائله‏سین. بو زمانلار تهران حکومتینین کندلیلر علیهینه فشاری آرتدیقجا اونلارین ناراضی‏لیقلارینی داها آرتیردی. فرقه یارانان زمان آذربایجان کندلیسی بو وضعیتده ایدی. فدائی‏لر همین ناراضی کندلیلر ایدی، و فدائی تشکیلاتی‏دا بونلارین طرفیندن یارانمیشدی. آذربایجان دموکرات فرقه‏سینین رولوایسه بو ناراضی کندلیلری اؤز عضولری واسطه‏سیله منتظم حالا سالماق و معین هدفه دوغرو یونلتمکدن عبارت ایدی. مرحوم پیشه‏وری فدائی دسته‏لری و اونون تشکیل باره‏سینده دئمیشدیر. «بو فدائی دسته‏لرینین باره‏سینده متاسفانه بو وقته‏دک چوخ ائشیدیلمیشدیر.بو تشکیلاتین تفصیلی ملی تاریخیمیزین ان شانلی صیغه‌لریندن بیرینی وجوده گتیرمیشدیر. فدائی تشکیلاتی چوخ طبیعی بیر صورتده خلق حرکاتیندا دوغموشدور، کندلردن انتقام آلماق قصدیله مئیدانا چیخان بو جریاندا فرقه تشکیلاتلارینین گؤستردیکلر و فداکارلیغی انکار ائتمه‏یه لزوم یوخدور. دوغرودور کندلی، ژاندارم ظلموندن جانا دویوب اونون شرینی دفع ائتمه اوچون سلاح الده مبارزه‏یه قیام ائتمیشدی، لاکن اونون تشکیل ائدن اونون باشیندا دوران،اونو دوزگون هدفه سوق ائده‏ن فرقه‏میزین یئرلی تشکیلاتلارینین ترتیب ائتدیگی قهرمانلار اولمیشدی. آجی تنقیدلر و شدید تعروضلره باخمیاراق کمال خونسردلیکله خلقی تشکیل ائدیب فدائی دسته‏لرینین فرقه‏نین اینانیلمیش آداملارین رهبرلیگی آلتیندا چکمه‏گه چالیشیردی. نهایت حرکت خلق ایچره‏سیندن باشلاییب بوتون اؤلکه‏نی بورویوب تهران ارتجائنین قوشون قلعه‏لرینی اوزوک قاشی کیمی محاصره‏یه آلیب ملی قدرتیمیزین قاباغیندا دیز چؤکمگه مجبورائتدی.»پیشه‏وری21آذر روزنامه‏سی صحیفه64فدائی تشکیلاتی آذربایجانین بؤیوک یئرلرینده یارانمیش بؤیوک بیر مسلح تشکیلات ایدی. بو تشکیلات اؤزوده ارتجاعین هجوما کئچدیگی و بیداد ائتدیگی بیر زاماندا یارانمیشدی. خلقیمیز و 21آذر نهضتی‏نین بؤیوک افتخارلاریندان‏دیرکی، بئله بیر شرایطده فدائی تشکیلاتی‏نین یارانماسی جریانیندا بیر نفرده اولسون خیانت ائتمه‏میشدیر. مرحوم پیشه‏وری 1325 – نجو ایل مهرین 25 نده دئییردی : «بو گون افتخار ائدیریک‏کی، آغیر بیر شرایطده او وقت‏کی، آذربایجاندا ارتجاع تام قدرتله حکمرانلیق ائدیردی، بیز آذربایجاندا بیر مسلح فدائی تشکیلاتی وجوده گتیردیک‏کی، اونون افرادیندان بیر نفرده اولسون خیانت ائتمه‏دی. پیشه‏وری 21 آذر روزنامه‏سی صحیفه 128بلی فدائی قوه‏سی و اونلارین قهرمانلیق حرکاتی تهران، اونون ژاندارمالاری و دولت مامورلارینین آذربایجانا گؤستردیگی اقتصادی و ملی ظلمون قانونا اویغون عکس‏العمل ایدی. نئجه‏کی محمدعلیشاهی ظلمو بو فدائی‏لرین آتالارینی تفنگ گؤتوروب مجاهد دسته‏لری یاراتماغا مجبور ائتمیشدی.ـ

ـ 21 آذر نهضتی بوتون ایران آزادلیغینین باشلانقیجی‏ایدی

سلطنت رژیمی بیرینجی 21 آذر نهضتی تجزیه‏طلب آدلاندیریب و چوخلاری بو نغمه‏نی تکرار ائتمکده‏دیرلر.دوغروداندانمی 21 آذر نهضتی آذربایجانی ایراندان آییرماق ایستردی؟ فرقه زمانی‏نین بوتون سندلری و مرحوم پیشه‏وری‏نین بوتون مقاله‏لری و سخنرانلیقلارینی نظردن کئچیردیکده چوخ چتین ائله مدرک و مقاله‏یه راست گلمک اولارکی، اورادا فرقه‏نین بوتون ایستکلرینین ایران چارچوبه‏سی داخلینده اولدوغونو قید اولونمامیشدیر. 1324- نجو ایل فرقه‏نین بیرینجه رسمی سندی اولان 12 شهریور مراجعت‏نامه‏سینین بیرینجی ماده‏سی همین بو مسئله ایدی. بو باره سندلر اوقدردیرکی، گؤسترمک و یا یازماقلا باشا گلمز. اگز اوخوجولار خصوصیله جوان نسل بو باره حقیقتی بیلمه‏ک ایسترلرسه، مرحوم پیشه‏ورینین سئچسلمیش اثرلری و 21 آذر کتابی هابئله ـ 12 شهریور کتابینی الده ائدیب و اوخوسونلار.بونونلا برابر قید ائتمک لازم حساب ائدیریک‏کی، اؤز فعالیتینی بیرینجی مرحله‏سینده آذربایجان دموکرات قوه‏سی چالیشیردی. بوتون ایرانی آزاد ائتمک اوچون آذربایجاندا بیر دایاق و مرکز یاراتسین. 1324- نجو ایل شهریورین 21 ینده مرحوم پیشه‏وری یازیردی : «تاریخ بیزیم عهده‏میزده بؤیوک بیر وظیفه قویموشدور. بیز آذربایجاندا سارسیلماز بیر آزادلیق قلعه‏سی وجوده گتیرمه‏لییک».بو ایشه موفق اولاندان سونرا فرقه اؤز فعالیتینی ایکینجی مرحله‏سینه باشلامیشدیر، اودا بوتون ایرانی آزاد ائتمک مسئله ایدی.دئمک فرقه‏نین ایلک گوندن هدفی بوتون ایرانی اسارت و دیکتارلوغوندان آزاد ائتمک ایدی. مرحوم پیشه‏وری 1324 – نجو ایل مهر آیینین سکیزینده یازیردی : «بیز مقاله‏لریمیزین بیرینده یازمیشدیق اگر تهران اؤزونو ازتجاعین آغوشینا آتارسا بیز اؤز آزادلیغیمیزی مستقل بیر صورتده تامین ائده‏جییک. او ایشیمیزین باشلانغیجی ایدی. ایندی فرقه‏میزین قدرتی آتمیشدیرکی، بیر قدر ایره‏لی قویوب دئییریک اگر تهران توتدوغو یولدان قاییتماق ایسته‏مزسه،بیز اونون قهر و غضبله او یولدان قایتارمالییق». پیشه‏وری سئچیلمیش اثرلری صحفه 224.ـ

ـ21 آذر نهضتی و باشقا ایران ملتلری

ـ 21 آذر نهضتینده ان اساسی مسئله‏لردن بیری‏ده ملی حقوق مسئله‏سیدی، لاکن او بو ملی حقوقو تک‏جه آذربایجانلیلار و ایران تورک‏لری اوچون دییل بوتون ایران خلقیلری اوچون ایستیردی. یعنی فرقه یراندا آزادلیق و دموکراسینین برقرار اولماسین بیر طرفدن، آزادیخواه قوه‏لرین کمکی و ایکینجی طرفدن ایسه محروم ملتلرین آذربایجان‏کیمی اؤز ملی حقوقلارینا چاتماسی یولوایله باشا دوشور. چونکو فرقه و اونون رهبرلری ملی ظلمون آجیسینی دادمیش و چوخ ملتلی ایراندا ملی قوه‏نین نئجه بؤیوک قدرت اولدوغونو یاخشی بیلیردیلر. اولار یاخشی باشا دوشورلرکی، اگر محروم ایران ملتلری آذربایجان‏کیمی اؤز ملی حقوقلارینی آلماق اوچون بیرلیکده آیاغا قالخسالار ایران ارتجاعی مطلق ییخیلاجاق‏دیر. فرقه‏نین کورد خلقیله همکارلیغی و قارداشلیغی بو حقیقتی عملی شکلده ثبوت ائدیر. فرقه‏نین بو سیاستی تکجه کورد ملتینه عاید دئیلدی، بوتون محروم ایران ملتلری نظرده توتولوردو. لاکن تاسف‏لرله قید ائتمک لازم‏دیرکی، او زامانلار باشقا محروم ایران ملتلرینده ملی شعور هله لازیمی سویه‏ده دییلدی. بونا گؤره‏ده مرحوم پیشه‏وری بو مسئله‏یه اؤرتولو توخوناراق 1324-نجو ایل آذرین سکیزینده یازیردی : «بیز هئچ بیر قوم و هئچ بیر ملت و هئچ بیر جماعته دوشمن دگیلیک، اؤزوموزه روا گؤردوگوموز یاشاماق و ترقی ائتمک وسیله‏لرینی اؤزگه‏لره اوچون‏ده روا گؤروب بو گونه‏دک کیمسه‏نین ترقی و تعالیسینه مخالف ائتمه‏میشیک حتی تهران ارتجاعی حکومتینین آزادلیغینینز علیهینه ایشلتمکده اولدوغو خائنانه تدبیرلریده فارس ملتینی حسابینا یازماق ایسته‏میریک. ملی اسارت و استبداد اصولونون مزه‏سینی آنلادیغیمیزا گؤره اسیر ملتلره اوره‌گیمیز یانیب اونلارین اسارت و استعمار بویوردوغو آلتیندان خلاص اولماقلارین صمیم قلبدن آرزو ائتدیگیمیز حالدا زلف یاره توخونماق قورخوسوندان، اونلارین آزادلیق حرکتی حقینده بیرلشدیریب و اونلاری دموکراتیک فرقه‏سینه باغلایان آنجاق فرقه‏میزین میدانا آتدیغی ملی شعارلاردی.» پیشه‏وری 21 آذر روزنامه‏سی صحیفه 123مرحوم پیشه‏وری بیلیریرکی، آذربایجان خلقی، تاریخی بویو همیشه ایران استقلالی و تمامیت ارضی‏سینی اؤز قانیله حفظ ائتمیشدیر. اگر لازم گلسه یئنه‏ده بو مقدس وظیفه‏نین شرفله یئرینه یئتیرجکدیر. لاکن هئچ وقت اؤز ملتینی و دوغما دیلی و ملی خصوصیتلریندن صرفنظر ائتمیه‏جکدیر. ایران بوتون ایران ملتلری‏کیمی آذربایجانیلار و تمام ایران تورکلرینین‏ده قدیمدن وطنی اولموشدور. باشقا ایران ملتلری‏کیمی آذربایجانیلار و بوتون ایران تورکلری اوندان سونرا کئچمیش کیمی حقوقسوز یوخ، آزاد، برابر حقوقلو بیر ملت کیمی ملی وارلیق، دیل و ادبیات و ملی خصوصیتلرینی توسعه وئرمک‏له آزاد شکیلده ایراندا یاشایاجاقلار.بوتون محروم ایران ملتلری ال- اله وئریب بو آرزولارینی تخته چیخارراجاقلار. دیل مسئله‏سی همیشه آذربایجان روشنفکرلرینی دوشوندورموشدو. آذربایجان دموکرات فرقه‏سینین بیرینجی کنگره‏سینده کنگره‏نین رسمی نماینده‏سی آقای مکرم‏المله محکم منطق‏له دئمیشدیر : «مسئوللارین گوج‏ایله اؤز دیللرینه آذربایجان‏لیلارا تحمیل ائتدیکلرینی ادعا ائدنلر چوخ نادان آداملاردیر مسئول‏لار یوز ایلدن آرتیق آذربایجاندا حکومت ائده‏بیلمه‏دیکلری حالدا اؤز دیللرینی بیزه تحمیل ائتمیش‏لر. عجبا آلتی یوز ایلدن زیاده حکومت ائدن فارسلار نه اوچون بو دیلی دییشدیرمه‏یه موفق اولمامیشلار؟ پیشه‏وری سئچیلمیش اثرلری صحیفه 296.گؤستردیگیمیز21 آذر نهضتی‏نین سون هدفی بوتون ایراندا آزادلیق دموکراسی و قانون اساسی برقرار ائتمک ایدی. بونلا برابر بو انقلابین خصوصیتی اونون انترناسیونالیزم روحونا مالک اولان ملی سیماسیندا ایدی … بونا گؤره دیل و ملییت مسئله‏سی اونون اساس سنگری و دایاغی‏ایدی. بو نهضتی بوتون دونیادا تانیتدیران‏دا بو خصوصیتلرایدی. محض همین دیل و ملیت اوسطه‏سیله‏ایدی‏کی، بوتون عالم بیلدی‏کی، ایرانین اوچده بیر حیصه‏سیندن چوخونو تشکیل ائده‏ن ائله بیر ملت واریمیش‏ی، ایللر بویو ملی حقوقلاردان محروم اولموش و ایندی اؤز دیلینده یازیب اوخویور، اؤز ایشلرینی اؤزو اداره ائدیر و بوتون ایرانی آزاد ائتمک ایسته‏ییر.ـ

ـ 21 آذر نهضتی و دونیا خلقلری

ایکینجی دونیا محاربه‏سیندن سونرا 21 آذر نهضتی دونیادا غلبه چالان بیرینجی ملی آزادلیق حرکتی ایدی. بونا گؤرده‏ده بوتون دونیا خلقلری‏نین دقتینی جلب ائتمیشدی. اگر 1325-1324 ایللر آذربایجان روزنامه‏سینین صفحه‏لرینه باخیبسا، فرانسه و سایر اروپا اؤلکلرینین اجتماعی،سیاسی تشکیلاتلاری و سیاسی شخصیتلرین 21 آذر نهضتینین غلبه‏سی مناسبتله گؤندردیکلری تبریک تلگرافلاری دقتی جلب ائده‏جکدیر. 21 آذر نهضتی زامانی بوتون شرق و آفریقا خلقلری او جمله‏دن یاخین و اورتا شرق منطقه‏سی خلقلری استبداد و امپریالیزمین پنجه‏سی آلتیندا ان آغیر و فلاکتلی گونلر کئچدیردیلر. بو خلقلرین آزادیخواهلاری او جمله‏دن عراق، الجزایر، تونس، بلوچستان و سایر اؤلکه و خلقلرین مترقی شخصلری کیمی و یا شفاهی شکیلده 21 آذر نهضتینی صمیم قلبدن تحسین ائتمیش و اوندان بؤیوک اومود گؤزله‏دیکلرینی بیلدیرمیشلر. 21 آذر نهضتی بو خلقلرین مبارزه روحونون گوجلنمه‏سینه جدی تاثیر ائتمیشدیر.ـ

ملی حکومت نه ایشلر گؤروردو؟

بؤیوک اجتماعی ایشلر گؤرمک اوچون بیر ایل چوخ آز بیر مدت‏دیر. بونلا برابر ملی حکومت بیر ایل عرضینده، تهران حکومتینین ایللر اوزونو آذربایجاندا گؤرمه‏دیگی ایشلری گؤردو. بونودا علاوه ائتمک لازمدیرکی، اصلاحات اوچون پول لازمدیر. لاکن ملی حکومت ایش باشینا گلنده بو ایش الیله ایش باشلادی. چونکو دوشمنی آییق سالماقدان اؤتور فرقه آذربایجان بانک‏لارینی 21 آذره بیر هفته قالانا قدر اؤز الینه آلمامیشدی. تهران حکومتی بو فرصتدن استفاده ائدیب تبریز بانک‏لاریندا اولان نقد پول‏لاری چکیب آپارمیشدی. بئله‏کی فرقه‏ بانک‏لاری تحویل آلاندا دولت بانکیندا ایکی میلیون و ایکی یوزمین تومن آیری بانک‏لاردا ایسه یاریم میلیون تومن پول واریدی. بونون مقابلینده بانک‏لار 10 میلیون تومن خلقه بورجلو ایدیلر. بوندان علاوه ملی حکومت آذر آیی بابتیندن کارمندلره اون میلیون تومن‏ده آرتیق حقوق وئرمه‏لیدی. دئمک ملی حکومت ایش اوستونه گلنده بوش الیله ایشه باشلامیشدی. بونون مقابلینده آذربایجانین بوتون کندلری، شهرلری آبادلیق، اقتصاد، معارف، ایش و سایره جهتلردن اولدوقجا گؤزه‌گلیم‏ایدی.بونون نتیجه‏سینده تبریزین کلی اهالی‏سیندن آنجاق 200- مین نفری قالیردی و آذربایجانین یوزمینلرجه اهالیسی عائله‏لرینی دولندیرماق اوچون آذربایجانی ترک ائدیب ایرانین باشقا یئرلرینه سپه‏لنمیشدیلر. بونا گؤره‏ده 21 آذر نهضتینین مهم ایشلریندن بیری‏ده آذربایجانین برباد حالا سالینماسی و محو اولماغا دوغرو گئتمه‏سیدی. بو بربادلیق مشروطه‏ انقلابی و خیابانی قیامی زامانی خلقیمیزین گؤستردیگی قهرمانلیق‏لارین و ایرانین استقلالینی قوروماقلارین، تهران حکومتی و رضاشاه طرفیندن آذربایجانا وئریلن جزا و مکافات موزدی‏ایدی.دئمک آذربایجان اوتوز ایل تهران طرفیندن عمدا برباد حالا سالینماسیندان سونرا الی بوش ایش اوسته گلمیش ملی حکومته تاپشیریلدی. لاکن خلقه و اونون همتینه دایانان، خلق طرفیندن و اونون ایستگی ایله ایش باشینا گلن ملی حکومت دؤرد بئش آی مدتینده عادلانه مالیاتلار، خلقین کونوللو کمگی کارخانالار و سایر گلیر منبعلرینی ایشه سالدی.ـآذربایجان ورشکست حالیندا اولان ملی وضعیتی دوزه‏لدیرمرحوم پیشه‏وری باش وزیر اولدوغو زامان 1325- نجی ایل فروردین آیینین ـ16 سیندا ملی مجلسین ایکینجی اجلاسیندا دئییردی :«بوگون‏‌کی، آیین 16 سیدیر، مالی جهتدن داها وحشتیمیز یوخدور. بیز بیلیریک‏کی، پولوموز وارسا بؤیوک موفقیت‏دیرکی، بورجوموزو تنظیم ائتمیشیک و کسر بودجه‏میزده یوخدور.» پیشه‏وری سئچیلمیش اثرلری 350ملی حکومتین مختلف قسمتلرینده آپاردیقی اصلاحاتین هامیسینی گؤسترمک ممکن دئییلدیر. بورادا اونلارین ان مهم‏لرینه اشاره ائده‏جییک. اکینچیلیک و کند حیاتی باره‏ده دئمک لازم‏دیرکی، ملی حکومت زامانی بوتون خالصه تورپاقلار و آذربایجاندان قاچمیش خلق دشمنلرینین تورپاقلاری کندلیلر آراسیندا بولوندو، اکین‏چیلیگی گئنیش‏لندیرمک اوچون کندلیلره توخوم وئریلدی و مادی کمک اولوندو. صوفیان طرفینده اکین‏چیلیگین نمونه و تجربه یئرلری و علمی تحقیقات ایشلری اوچون بینوره حاضیرلانماغا باشلادی. تورپاق صاحبلریله کندلر آراسیندا عادلانه مناسبتلر و قانونلار قویولدو. صنایع ساحه‏سینده آذربایجانین مختلف شهرلرینده یاغلانمیش کارخانالار جدی کمک ائتمکله ملی حکومت اونلاری ایشه سالدی. ایشسیزلرین بؤیوک حصه‏سینه ایش تامین ائتدی و آذربایجانین اقتصادیاتینی جانلاندیریب محکم اساسلار اوزه‏رینده قوردو.ملی حکومت آنجاق خشکبار و سایره اولونمالی محصول‏لارا بو شرطه صادر اولماغا اجازه وئردی‏کی، صادر ائدنلر اؤلکه‏نین احتیاجی اولان شئی‏لری وارد ائتسینلر. 21 آذر نهضتیندن قاباق آذربایجاندا مریض خانلارین فقط 20تختخوابی واریدی. فرقه زامانیندا آذربایجاندا بیر ایل مدتیننده 20 تازا خسته خوانا آچیلدی، اونلاردا 800 تختخواب واریدی. دیل و فرهنگ، مدنیت ساحه سینده ملی حکومتین گؤردویو ایشلر تهران حکومتینین 50 ایل عرضینده آذربایجاندا گؤردویو ایشلردن قات – قات اوستون ایدی. بو بیر ایل عرضینده تبریز دانشگاهی یارانیب، آنا دیلینده ایشه باشلادی و اونون بناسینین اساسی قویولدو. بو بیر ایلده آذربایجان فولکلورو، خواننده‏لر و موسیقی اوستادلارینین الیله آنا دیلینده نمایشلر وئرمکله یارانمیش تئاتر و دسته‏لری اساسیندا رسمی دولت تئاتری یارانیب آنا دیلینده موفقیتلی نمایشلر وئرمگه باشلادی. ملی حکومت دؤورو بوتون ابتدائی و اوورتا مکتبلرده حتی تازا قورولموش تبریز دانشگاهیندا درسلر آنا دیلینده ایدی.بو مدتده ابتدائی مکتبلرین اکثر کلاسلاری اوچون آنادیلینده درس کیتابلاری حاضیرلانیب چاپ ائدیلدی و مجانا اوشاقلارین اختیاریندا قویولدو. ملی حکومت رادیوسو قورولوب ایشه باشلادی. آذربایجان و زنجان‏دا تورک دیلی رسمی دولت دیلی‏ایدی. بونوندا نتیجه‏سینده بو بیر ایلده آنادیلیمیز کئچمیش بیر عصیردن داها چوخ انکشاف ائدیب گؤزللشدی. یوزلرجه شاعیر یازیچی، روزنامه‏یازان مئیدانا گلدی. دیلین ادبیاتیمیزین بو سرعتلی انکشافی تهران اوردولارینین تبریزه گلمه‏سیله گئنه دایاندی.1325 – نجی ایل آذرین 22 سینده تهران‏دان گلن جلادلار فرقه زامانی آنادیلینده چاپ ائدیلمیش کیتابلاری تبریزین کوچه‏لرینده اودلاییب یاندیردیلار. آذربایجان خلقی، اونون دیلین ادبیاتی و ملتینه اولونان تحقیر و توهین بو وحشی حرکتی هئچ بیر زامان یاددان چیخارمایاجاقدیر.ملی حکومت زامانی تبریز- زنجان اردبیل، ارومیه، ماراغا و سایر آذربایجان شهرلرینین کوچه‏لری آسفالت اولدو. چوخلو کتابخانالار و اجتماعی مدنی یئرلر آچیلدی. بو شهرلرده اجتماعی بنالارین تیکیلمه‏سینه باشلاندی. تبریز لوله‏کشی‏سینین اساسی قویولدو و تبریز سو جهتدن اساسی شکیلده تامین ائتمک اوچون “سیوان” چایی‏نین تبریزه گتیریلمه‏سینین نقشه‏سی چکیلیب قورتارمیشدی.ملی حکومت و آذربایجان دموکرات فرقه‏سی گنج نسلین تربیه‏سینه خصوصی فیکیر دیریردی. مرحوم پیشه‏وری 1325- نجی ایل تیرآیینین 15 نده تشکیل اولموش دموکرات جوانلارینین بیرینجی کنگره‏سینه گؤندردیگی پیامیندا یازیردی :«جوانلاریمیز گله‏جگیمیزدی، اونلارا همیشه بیز امید گؤزی ایله باخیریق. اگر اولارین تربیه‏سی دوزگون یولیله گئدیرسه بیز هامیمیز خوشبخت اولاریق.» پیشه‏وری 21 آذر روزنامه‏سی صحیفه 71جوانلار تشکیلاتینین رهبرلیگی آلتیندا آذربایجانین هر یئرینده اوشاقلار تشکیلاتی یارانمیش و اونون مینلرجه اوشاغی متحدالشکل حالا سالمیشدی. آذربایجان دموکرات فرقه‏سینین رهبرلیگی آلتیندا یارانان 21 آذر نهضتی و قورولان ملی حکومتین هدفلری بیر ایل عرضینده آذربایجان و زنجاندا گؤردویو ایشلری بیر مقاله‏ده احاطه ائتمک ممکن دئییلدیر. بو حرکت ایران آزادلیق مبارزه‏سی، هابئله آذربایجان خلقی تاریخینده ائله بؤیوک حادثه‏دیرکی، اونون باره‏سینده چوخلو یازیلمیش و گئنه‏ده یازیلاجاقدیر. 21 آذر نهضتی ائله‏جه‏ده کردستان نهضتی و اونلارین رهبرلیگی حرکتین سون گونونه قدر یعنی 1325- نجی ایل آذرین ایگیرمیسینه قدر اؤز انقلابی خط‏لرینده ذرجه‏ده اولسا دگیشیکلیک عمله گتیرمه‏میش. بیر آتدیم‏دا اولسا گئری چکیلمه‏میشدیر. عکسینه زنجان، تهران جلادلاری طرفیندن قان دریاسینا چئوریندن سونرا آذربایجانین هر یئرینده تازا روحیه‏ایله 1324- نجو ایل آذریندن داها شدتلی حاضیرلیق گئدیردی. خلق یئنی اومیدلرله مثل‏سیز شکیلده سلاحا ساریلیردی.او گونلر آذربایجاندا اولمامیش آدام ستارخان اولادینین بودرجه‏ده یوکسک انقلابی احوال روحیه‏سینی تصور ائده‏بیلمز. بو گونلر 21 آذر نهضتی ایل دؤنومونه حاضیرلیقا برابر مرکزی کمیته و مرحوم پیشه‏ورینین امرایله اساسا بابک آدلی یئنی فدائی دسته‏سی یارانیردی. بو فدائی دسته‏سینین یارانماسیندا شخصا اشتراک ائدیردیم. فدائیلر سیراسینا ایستیه‏نلرین سایی او قدرایدی‏کی، اونلارین هامیسینی تعلیمات مئیدانلاریندا مشق ائله‎مک اوچون منظم ائتمک ممکن اولموردو.بو گونلر تبریزین بوتون محله‌لرینین گئنیش یئرلری حربی تعلیمات مئیدانینا چئوریلمیشدی. تفنگ گؤتوروب تعلیمات مئیدانلاریندا مشق ائله‌ین قادین و قیزلارین سایی کیشیلردن آز دئییلدی. مرحوم پیشه‌ورینی سونونجو دفعه آذرین ایگیرمیسینده سحر مرکزی کمیته‌نین بناسیندا گؤردوم. اولدوقجا توتغون و عصبی‌ایدی، بئله بیر حالتی مرحوم پیشه‌وری‌ده 1324 –نجو ایل 21 آذر گونو سحر سرتیب درخشانیلیه مذاکره‌دن قایداندا پاساژدا گؤرموشدوم. لاکن اوندا گؤزلرینین ایچی گولوردو. اوزوندن موفقیت یاغیردی. دایانیب گوله – گوله : اوغلوم ایشلر نئجه گئدیر؟ زنگینه تسلیم اولماق ایسته‌میر. اورمویا آدام گؤندرمک لازیمدیر، ایشلر دوزه‌لر دییه تله‌سیک گئتدی. لاکن سونونجو دفعه من اونو گؤره‌نده باشینی آشاغا سالیب هئچ نه دئمه‌دن اؤز اوتاغینا گیردی و سونرا بیر داها اونو گؤره‌بیلمه‌دیم.همین گون آخشام چاغلاری جوانلارین مرکزی کمیته‌سینده‌ایدیم. فرقه‌نین مرکزی کمیته‌سیندن تلفون ائتدیلرکی، فرقه بناسی مقابلینده میتینگ وار. یولداش پیشه‌وری نطق ائده‌جکدیر دئییه اورایا گئتدیک. لاکن پیشه‌وریدن خبر یوخ‌ایدی. محمد بی‌ریا بنانین بالکونوندان مقاومت گؤسترمک باره‌سینده اؤزوده مرکزی کمیته آدیندان دانیشیردی. میتینگیدن سونرا مرکزی کمیته‌یه گئتدیم. اوردا بی‌ریادان باشقا مرکزی کمیته‌نین عضولریندن هئچ کیم یوخ‌ایدی. بی‌ریانین اعلان ائتدیگی تصمیم هانسی مرکزی کمیته‌ طرفیندن و نه زامان توتولدوغو هئچ کیمه معلوم دئیلدی. اتحاد شورویه گئدندن سونرا مرحوم پیشه‌وری وفاتینا قدر ایرانا قایتماق اوچون مرحوم بی‌ریا دوشونور و چالیشیرمیش لاکن …مرحوم پیشه‌ورینین ایرانی ترک ائتمه‌سینده چوخلو سیررلر واردیرکی، هله‌لیکله آچیلمامیشدیر. بیر اونون شورویده ایرانا قاییتماغا چالیشماسی و بو چالیشمالار زامانی گؤزله‌نیلمه‌دن وفاتی بو سیررلرین چوخ مرکب اولماسیندان حکایت ائدیر
قایناق:
https://21azer-0001.blogsky.com/1389/09/21/post-11